Ποιοι είμαστε; Ένα ερώτημα τόσο απλό, αλλά συνάμα τόσο αφηρημένο. Ένα ερώτημα τελείως θεωρητικό και φιλοσοφικό, αλλά συνάμα πρακτικό. Μπορεί να δοθεί μια ουσιαστική, καθολικά αποδεκτή απάντηση σε ένα τέτοιο ζήτημα; Προφανώς, είναι αδύνατο, όμως μπορούμε, με αφορμή την ερώτηση αυτή, να οδηγηθούμε σε εποικοδομητικές σκέψεις και κατ’ επέκταση σε ορισμένα συμπεράσματα για τη θέση και τον σκοπό του ανθρώπου ως όντος.
Είμαστε οι αξίες μας
Κάθε άνθρωπος χαρακτηρίζεται από τις επιλογές που κάνει αναφορικά με τις αξίες και τα ιδανικά του. Οι αρχές με βάση τις οποίες πορευόμαστε μπορεί να είναι είτε κοινωνικά επωφελείς, εσωτερικές και σύμφωνες με τον ορθό λόγο είτε κοινωνικά επιβλαβείς, βασισμένες στα υλικά αγαθά, ανεξέλεγκτες και αντίθετες με τη λογική σκέψη. Ας φανταστούμε δύο διαφορετικούς ανθρώπους: Ο ένας πορεύεται με κίνητρο το χρήμα, τις υλικές απολαύσεις, τη δημοφιλία και την εκμετάλλευση των άλλων. Ο δεύτερος, αντίθετα, χαρακτηρίζεται από ευθύτητα, ενσυναίσθηση, ταπεινότητα, υπευθυνότητα και σεβασμό. Πώς θα μπορούσε κανείς να διαφωνήσει πως οι αξίες είναι εκείνες που μας διαφοροποιούν από τους άλλους και διαμορφώνουν την προσωπικότητά μας;
Είμαστε οι άνθρωποι που συναναστρεφόμαστε
Λένε πως είσαι ο μέσος όρος των πέντε ανθρώπων που συναναστρέφεσαι περισσότερο ή αλλιώς, όπως έχει διατυπωθεί απλούστερα: «Δείξε μου τον φίλο σου να σου πω ποιος είσαι». Και στη θέση του φίλου, φυσικά, μπορεί να τεθούν οι γονείς, οι ερωτικοί σύντροφοι, οι στενοί συνεργάτες. Οι άνθρωποι του κύκλου μας διαμορφώνουν σε σημαντικό βαθμό τη νοοτροπία και τον τρόπο δράσης μας. Ακόμα και αν διαφέρουμε αρκετά ως προσωπικότητες, η μεταξύ μας αλληλεπίδραση επηρεάζει ποικιλότροπα όλες τις πλευρές. Αυτό δεν σημαίνει βέβαια ότι για τις λανθασμένες επιλογές μας ευθύνονται οι άλλοι, αφού η ευθύνη για τις πράξεις μας είναι πάντοτε δική μας και μόνο. Ωστόσο, αν θέλουμε να βελτιωθούμε ως άτομα και να αλλάξουμε τρόπο σκέψης, αλλά οι άνθρωποι του περιβάλλοντός μας στέκονται εμπόδιο, πιθανότατα χρειάζεται ο κύκλος μας να μεταβληθεί ή να πάψει (με δική μας πρωτοβουλία) να μας επηρεάζει σε κάποιους τομείς της ζωής μας.
Είμαστε οι επιλογές μας
Οι πράξεις μας, τα επιτεύγματα και οι αποτυχίες μας είναι καθοριστικά για την προσωπικότητά μας και μας επηρεάζουν ανεξίτηλα. Κάθε μικρή ή μεγάλη προσωπική νίκη ή ήττα προσφέρει χρήσιμα μαθήματα για το μέλλον (και οι ήττες συχνά προσφέρουν τα πιο αναγκαία) και αποτελεί αφορμή για σκέψη και βελτίωση. Όταν κάνουμε μια επιλογή, αναλαμβάνουμε και την ευθύνη που περιλαμβάνεται σε αυτή και μας χαρακτηρίζει, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν μπορούμε να αλλάξουμε τον χαρακτήρα μας εξαιτίας μιας επιλογής του παρελθόντος.
Είμαστε ό,τι αποκαλύπτουμε στον κόσμο
Η σκέψη αυτή διαφέρει εν γένει από τις προηγούμενες, διότι απαντά σε ένα παρεμφερές, αλλά ξεχωριστό ερώτημα: Ποιοι είμαστε για τους άλλους; Οι άνθρωποι δεν έχουν πρόσβαση στον εσωτερικό μας κόσμο, δεν γνωρίζουν όλες τις εμπειρίες μας, δεν γνωρίζουν πλήρως τις αξίες και τη νοοτροπία μας, παρά μόνο όσο τους το επιτρέψουμε οι ίδιοι μέσω των πράξεών μας. Για τους άλλους, είμαστε ό,τι αφήνουμε να φανεί, είμαστε ό,τι γίνεται κοινώς αντιληπτό. Και σίγουρα είμαστε κάτι διαφορετικό για κάθε άνθρωπο, γιατί δεν μας βλέπουν όλοι από την ίδια οπτική γωνία.
Είμαστε οι αναμνήσεις μας
Ίσως αυτή η τελευταία σκέψη να είναι και η σημαντικότερη. Μπορεί να έχουμε πολλά κοινά με κάποιους ανθρώπους, αλλά το στοιχείο που μας διαφοροποιεί από όλους ανεξαιρέτως τους συνανθρώπους μας είναι τα βιώματα και οι εμπειρίες μας, η μνήμη και η συνείδησή μας. Χωρίς όλα αυτά, δεν θα ήμασταν αυτοί που είμαστε τώρα. Αν χάναμε τις αναμνήσεις μας, θα ήταν ακριβώς σαν να χάνουμε τον εαυτό μας, σαν να γινόμαστε κάποιοι άλλοι. Ίσως τελικά να ισχύει η φράση πως «η ευτυχία δεν είναι κάτι που βιώνεις, αλλά κάτι που θυμάσαι» (Oscar Levant).
Γιατί, εν τέλει, έχει σημασία το αρχικό ερώτημα;
Είναι σαφές ότι η ανθρώπινη ύπαρξη είναι περίπλοκη και πολυδιάστατη. Το ερώτημα «Ποιοι είμαστε;» επιδέχεται πολλαπλές ερμηνείες και απαντήσεις, όμως αξίζει να το προσεγγίσουμε με τον δικό μας τρόπο. Διότι τις περισσότερες φορές «δεν είναι η απάντηση που μας διαφωτίζει, αλλά η ερώτηση» (Eugène Ionesco). Διότι η ευτυχία πηγάζει από μέσα μας και όχι από εξωτερικούς παράγοντες. Διότι αν δεν είμαστε οι ίδιοι ψυχικά ισορροπημένοι, δεν θα μας «θεραπεύσει» κανένας άλλος. Διότι αν δεν επιδιώξουμε να γνωρίσουμε καλύτερα και να αγαπήσουμε τον εαυτό μας, πώς θα μπορέσουμε να γνωρίσουμε τους άλλους και να οικοδομήσουμε ουσιώδεις σχέσεις;