Όταν ερχόμαστε αντιμέτωποι με τον θάνατο ενός αγαπημένου μας προσώπου, είναι απολύτως φυσιολογικό να μισούμε την πραγματικότητα, αφού μας υπενθυμίζει κάθε τόσο ότι η ζωή είναι ένα περιπετειώδες, μοναδικό, αλλά περιορισμένης διάρκειας ταξίδι. Είναι φυσιολογικό να είμαστε διατεθειμένοι να δώσουμε τα πάντα για μερικές ακόμα στιγμές με έναν άνθρωπο που χάσαμε και να αισθανόμαστε αδικημένοι που ο χρόνος μαζί του δεν ήταν δίχως τέλος. Η θλίψη, το πένθος και ο θυμός για την απώλεια ενός σημαντικού για εμάς ανθρώπου χρειάζονται συνήθως αρκετό διάστημα για να υποχωρήσουν και πολλή σκέψη από μέρους μας. Πώς θα αντιδρούσαμε, όμως, στην άποψη ότι ο θάνατος όχι μόνο είναι απαραίτητος, αλλά έχει και μία θετική πλευρά;
Η σημασία του θανάτου
Ο θάνατος, δηλαδή η οριστική παύση της ζωής, αποτελεί ένα θέμα που τρομάζει την πλειονότητα των ανθρώπων, όπως τρομάζει και εμένα. Ίσως το γεγονός ότι πολλοί αποφεύγουν να μιλούν για αυτόν να είναι ένας λόγος για τον οποίο μας φοβίζει ακόμα περισσότερο. Δεν μπορώ βεβαίως να υπεισέλθω στο αν ο θάνατος είναι ή όχι το τέλος της ύπαρξης, καθώς αυτό υπόκειται στην προσωπική κρίση και τις αντιλήψεις του καθενός. Ωστόσο, αληθεύει πως ο θάνατος είναι εκείνη η παράμετρος που δίνει αξία στη ζωή μας. Αν η ζωή δεν είχε τέλος, κάθε στιγμή θα ήταν ανούσια και κάθε εμπειρία τυχαία. Είναι αυτή ακριβώς η ενατένιση της θνητότητας που μας ωθεί να απολαύσουμε τη ζωή για όσο διαρκέσει και να βιώσουμε στο έπακρο την κάθε της στιγμή. Αν και συχνά το ξεχνάμε, είναι γεγονός ότι η περιορισμένη ποσότητα των εμπειριών που θα αποκτήσουμε τις καθιστά ουσιώδεις και ανεπανάληπτες.
Παράλληλα, πιστεύω ειλικρινά ότι η ιδέα του θανάτου μπορεί να αποτελέσει για εμάς μια χρήσιμη πυξίδα, δείχνοντάς μας -αν το επιδιώξουμε οι ίδιοι- την πορεία που οφείλουμε να χαράξουμε, τα ιδανικά για τα οποία αξίζει πραγματικά να αγωνιστούμε και τον σκοπό που είμαστε πλασμένοι για να υπηρετήσουμε. Συνήθως δεν επικρατεί αυτή η αντίληψη και οι άνθρωποι επιδιώκουμε τις εφήμερες, παροδικές απολαύσεις, παρά τις μακροπρόθεσμα ωφέλιμες επιλογές και τις σταθερές, κοινωνικά εποικοδομητικές αξίες.
Η επίτευξη της «αθανασίας»
Ο Οράτιος στις Ωδές αναφέρει επί λέξει «Non omnis moriar», δηλαδή «Δεν θα πεθάνω ολόκληρος», και συνεχίζει γράφοντας «…και ένα μεγάλο μου κομμάτι τον τάφο θα ξεφύγει. Διαρκώς στα μελλούμενα η δόξα μου εκ νέου θα θεριεύει». Κατ’ επέκταση, η «αθανασία» εν προκειμένω αναπαριστά την υστεροφημία, δηλαδή το να μνημονεύεται ο νεκρός για το έργο του, την προσωπικότητά του, τις ιδέες του, αλλά κυρίως για τη συμβολή του στην επίτευξη ενός σκοπού. Η υστεροφημία είναι επί της ουσίας η διατήρηση του νοητού μας εαυτού μετά τον θάνατο του σώματος, δηλαδή τον βιολογικό τερματισμό της ζωής. Σε αυτή την αξία βασίζεται, άλλωστε, μεγάλο τμήμα από την ιστορία των τεχνών και των επιστημών: Πόσοι άνθρωποι σπεύδουν να αφήσουν πίσω μια κληρονομιά που θα τους εξασφαλίσει ότι θα μνημονεύονται από τους μεταγενέστερους; Αυτό μπορεί να γίνει είτε διαμέσου των απογόνων, είτε μέσω προσωπικών επιτευγμάτων και αξιωμάτων είτε μέσω της τέχνης.
Η προοπτική αυτή και η επιθυμία «να μείνουμε ζωντανοί μετά τον θάνατό μας» -δηλαδή, πρακτικά, να μην πεθάνουμε ποτέ στη συνείδηση των ανθρώπων- φαίνεται εύλογη, όμως θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ματαιόδοξη. Όλοι παύουν να μνημονεύονται κάποια στιγμή, ανεξαρτήτως της θέσης και των επιτευγμάτων τους. Αυτό που μένει αναλλοίωτο, προϊόντος του χρόνου, είναι τα έργα, οι ιδέες και οι ανώτεροι σκοποί που υπηρετούμε στη διάρκεια της ζωής μας. Ίσως το πιο αποτελεσματικό που μπορούμε να κάνουμε είναι να εστιάσουμε σε κάτι ευρύτερο, δηλαδή να επιλέξουμε τις σωστές αξίες και να υπηρετήσουμε με σεβασμό, θέρμη και αφοσίωση έναν σκοπό πολύ μεγαλύτερο από εμάς που θα αποβεί κτήμα ες αεί για την ανθρωπότητα. Ίσως αυτή η ιδέα να φαίνεται πολύ αφηρημένη και γενικόλογη, αλλά ευελπιστώ να αποτελέσει αφορμή για σκέψη…