Πολλοί από εσάς σίγουρα θα παραξενευτήκατε διαβάζοντας τον τίτλο. Βλέπετε, έχουμε συνηθίσει να αναφερόμαστε στο δημογραφικό, ως τη μάστιγα που πλήττει διαρκώς τα θεμέλια της κοινωνικής και παραγωγικής συνοχής της χώρας μας κατά τις τελευταίες δεκαετίες. Εξ’ αιτίας του δημογραφικού όχι μόνο μειώνεται ο πληθυσμός της χώρας μας αλλά και δοκιμάζονται οι αντοχές της ελληνικής οικονομίας και κοινωνίας. Αυξάνονται οι συνταξιούχοι, ενώ το εργατικό δυναμικό που πληρώνει εισφορές μειώνεται με γεωμετρική πρόοδο, θέτοντας εν αμφιβόλω την εν γένει βιωσιμότητα των ασφαλιστικών ταμείων. Και χωρίς καμιά σχεδόν αμφιβολία δεν υπάρχει κάποιο λάθος με αυτήν την οπτική. Τι θα λέγατε όμως να επιχειρούσαμε να δούμε το δημογραφικό πρόβλημα και ως μια μεγάλη – και ενδιαφέρουσα θα τολμούσα να πω – ευκαιρία; Την ευκαιρία να αναζωογονήσουμε την ελληνική ύπαιθρο, την ευκαιρία να αποσυμφορίσουμε τα μεγάλα αστικά, βιομηχανικά και εμπορικά κέντρα της Ελλάδας και την ευκαιρία να προσφέρουμε στις επόμενες γενιές μια καθ’ όλα ποιοτικότερη ζωή. Πώς όμως θα συνδυαστεί η ανάσχεση του δημογραφικού προβλήματος με όλα τα παραπάνω; Είναι ο παραπάνω συνδυασμός εφικτός;
Αρχικά, κρίνω σκόπιμο να εξετάσουμε τα αίτια του δημογραφικού προβλήματος, όπως όταν κάποιος ιατρός εξετάζει πρώτα τα αίτια μιας ασθένειας, για να τη θεραπεύσει. Θα μπορούσαμε να αναφέρουμε εν προκειμένω, πολλά και διαφορετικής σημασίας αίτια που οδήγησαν σε αυτό το αδιέξοδο, αλλά θα περιοριστούμε στα πιο βαρυσήμαντα και ουσιαστικά.
Αλλαγή δεκαετιών = Αλλαγή τρόπου σκέψης
Το 1980 η μέση Ελληνίδα έφερνε στον κόσμο κατά μέσο όρο 2,2 παιδιά, με την πρώτη γέννα να συμβαίνει περίπου στο 24ο έτος της ηλικίας της. Το 2000 η ίδια Ελληνίδα γεννάει 1,25 παιδιά, ενώ η πρώτη γέννα πραγματοποιείται κατά προσέγγιση στα 30 της έτη. [1]Η ειδοποιός διαφορά ανάμεσα στα είκοσι αυτά χρόνια, είναι η θέση και ο ρόλος της γυναίκας στην κοινωνική και εργασιακή ζωή του τόπου. Το 1980 για παράδειγμα οι περισσότερες γυναίκες δεν εργάζονταν και βασική τους αποστολή ήταν η περάτωση των καθημερινών εργασιών στο σπίτι και ο πρωτεύων ρόλος στην ανατροφή των παιδιών του ζευγαριού. Όσον αφορά το 2000 πάλι, η κατάσταση μεταβάλλεται ραγδαία. Ως προϊόν της μαζικής και συντεταγμένης εισόδου του γυναικείου φύλου αρχικά στα πανεπιστήμια και κατόπιν στην ιδιαίτερα ανταγωνιστική αγορά εργασίας, η χειραφέτηση της γυναίκας ήταν απλώς το τελικό αποτέλεσμα μιας σειράς μακρότατων και υφερπουσών διαδικασιών. Με λίγα λόγια, οι νεαρές που μεγάλωσαν στις ριζοσπαστικές και εντελώς διαφορετικού ύφους και νοοτροπίας δεκαετίες του 1980 και του 1990, και επηρεασμένες από την εμφανή παρουσία της παγκοσμιοποίησης (στη μουσική, τα πρότυπα, το lifestyle και τον τρόπο συμπεριφοράς), διεκδίκησαν τα αυτονόητα, που μέχρι τότε δεν ήταν κτήμα τους. Ποια ήταν αυτά; Πρώτον, η διεκδίκηση της επαγγελματικής τους σταδιοδρομίας, σε όποιον τομέα και αν επέλεγαν. Δεύτερον, η κοινωνική, μισθολογική και ουσιαστική εξίσωσή τους με τους άνδρες συναδέλφους και συμπολίτες τους. Τρίτον, ο επανακαθορισμός της γυναικείας φυσιογνωμίας από θεατή σε πρωταγωνιστή πολλών και διαφορετικών εξελίξεων. Επομένως, τι πιο χαρακτηριστικό ως αίτιο του δημογραφικού ζητήματος από την πολυδιάστατη και επιταχυνόμενη χειραφέτηση της γυναίκας;
Μα καλά, και η κρίση δεν είχε την ευθύνη της;
Δευτερευόντως, εξίσου σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση του δημογραφικού, όπως το γνωρίζουμε σήμερα έπαιξε η πολυετής και επίπονη οικονομική και κοινωνική κρίση που πέρασε ο τόπος μας την απελθούσα δεκαετία. Μεγάλοι χαμένοι εν προκειμένω είναι οι γενιές που αποκαλούνται Millenials (όσοι γεννήθηκαν την περίοδο 1981 – 1996). Οι άνθρωποι αυτοί, έζησαν τα πρώτα χρόνια της ενήλικης ζωής τους ακριβώς πάνω στο ξέσπασμα της κρίσης, με δύο άμεσες συνέπειες. Την ουσιαστική αδυναμία να αναθρέψουν ένα παιδί, καθώς η κοινωνική πολιτική την περίοδο 2009 – 2018 ήταν ασθμαίνουσα και την εργασιακή ανασφάλεια, με το «μπαμπούλα» της ανεργίας να σκαρφαλώνει για τους νέους, ακόμα και στο 65 % ακριβώς στο δίνη των πλέον δυσκολότερων ετών της σύγχρονης ιστορίας της Ελλάδας. 500.000 υπολογίζονται με πρόχειρους και συγκρατημένους υπολογισμούς οι Έλληνες που μετανάστευσαν στο εξωτερικό την περίοδο 2010 – 2015. Πόσες γεννήσεις (ιδιαίτερα απαραίτητες στην περίοδο που διανύουμε) και πόσο φρέσκο, άρτια καταρτισμένο εργατικό και επιστημονικό προσωπικό χάθηκε άραγε από αυτούς τους 500.000 Έλληνες;
Τι συνέπειες είχε αυτό στην ελληνική ύπαιθρο;
Η ελληνική ύπαιθρος είναι ξεκάθαρα η μεγάλη χαμένη της υπόθεσης του δημογραφικού. Όταν ξεκίνησε στα τέλη της δεκαετίας του ’70 (ίσως και λίγο νωρίτερα) ένα άλλο μεγάλο κοινωνικής φύσεως ζήτημα, αυτό της αστυφιλίας, κανείς δεν ήταν σε θέση να προβλέψει σχεδόν σαράντα χρόνια μετά, τον σοβαρό αντίκτυπο που αυτή θα είχε στον παραγωγικό και πληθυσμιακό ιστό της υπαίθρου. Η Αθήνα, η Θεσσαλονίκη και τα υπόλοιπα μεγάλα αστικά κέντρα γιγαντώθηκαν, ενώ σχεδόν ταυτόχρονα η ελληνική επαρχία «μαράζωσε» και είδε τον πληθυσμό της να βαίνει μειούμενος συνεχώς με ότι συνεπάγεται αυτό (λιγότερα εθνικά και κοινοτικά κονδύλια στους Δήμους της περιφέρειας, μείωση θέσεων εργασίας, κλείσιμο σχολείων και παραγωγικών δομών κ.α. )
Και κάπου εδώ έρχεται να «κουμπώσει» η χρυσή ευκαιρία που μας δίνεται όχι μόνο να αντιστρέψουμε το φαινόμενο του δημογραφικού εις όφελός μας, αλλά ταυτόχρονα και να αναζωογονήσουμε την ελληνική ύπαιθρο. Προς τούτα πρέπει να φέρουμε κατά νου συγκεκριμένα μέτρα και στοχευμένες πολιτικές, κάποια εκ των οποίων αφού θα προταθούν επί του παρόντος, θα αναλυθούν σε ένα βαθμό κιόλας.
Με τι κίνητρο να φύγουμε από την πόλη για το χωριό;
Ξεκινάμε δίνοντας κίνητρα στα νέα ζευγάρια να επιστρέψουν στην επαρχία, όπου η ποιότητα ζωής είναι αναντίρρητα καλύτερη και άρα ποιοτικότερη για να μεγαλώσεις ένα παιδί.Τι είδους κίνητρα θα ήταν αυτά, όμως; Σίγουρα οικονομικού περιεχομένου (π.χ. χαμηλότερος ΕΝΦΙΑ σε συγκεκριμένες ζώνες της επικράτειας και άτοκα στεγαστικά δάνεια για την ανέγερση κατοικιών). Παράλληλα, μια καλή πρόταση θα ήταν το επίδομα τέκνων, που θα χορηγούταν στα ζευγάρια, που θα εγκατέλειπαν τις μεγαλουπόλεις και θα μετοικούσαν σε κωμοπόλεις και χωριά, να αυξάνονταν κατά ένα σεβαστό ποσοστό, της τάξης του 20 %. Επιπλέον κίνητρα θα μπορούσαν να αποτελέσουν και η αύξηση του αφορολόγητου για τους τρίτεκνους και τους πολύτεκνους, ακόμα και η παροχή υψηλότερων συντάξεων για τους γονείς τριών και περισσότερων παιδιών, όταν φτάσουν σε ηλικία συνταξιοδότησης. Το τελευταίο μάλιστα, είχε προταθεί επίσημα και από τον επιστήμονα και συγγραφέα κ. Αναστάσιο Λαυρέντζο, στη διάρκεια μιας διαδικτυακής ημερίδας με θέμα το δημογραφικό και την εν Ελλάδι εκδοχή του. [2]
Το χρήμα είναι η εύκολη λύση. Κάτι πιο ουσιαστικό;
Αλλά ας μην επαναπαυόμαστε μόνο στα οικονομικά κίνητρα. Η πολιτεία οφείλει να προωθήσει μια σθεναρή δημογραφική πολιτική και στον τομέα των υποδομών, στο πλαίσιο των ευθυνών και των αρμοδιοτήτων της, ώστε να καταστήσει την καθημερινότητά μας πιο ανθρώπινη και πιο φιλική προς τις επόμενες γενιές. Η κατασκευή στην επαρχία αλλά και στις μεγάλες πόλεις περισσότερων σχολείων και η ανακαίνιση των ήδη υπαρχουσών σχολικών συγκροτημάτων, η προώθηση της κατασκευής βρεφονηπιακών σταθμών και νηπιαγωγείων, η καθιέρωση μαθημάτων και σεμιναρίων που θα αναλύουνε και θα εξηγούνε το δημογραφικό πρόβλημα στις μικρότερες ηλικίες, είναι μόνο μερικά από τα ενδεδειγμένα μέτρα, που συνδυάζουν την αναζωογόνηση της επαρχίας και την αντιστροφή του δημογραφικού.
Και με την διοικητική αποκέντρωση τι θα γίνει;
Την ίδια στιγμή, η αποκέντρωση επιβάλλεται να ανέβει ψηλά στην ιεραρχία των προτεραιοτήτων των υπουργείων της ελληνικής κυβέρνησης. Είναι επιτακτική λόγου χάρη η ενίσχυση του Εθνικού Συστήματος Υγείας στην περιφέρεια, ιδιαίτερα στα πιο απομακρυσμένα μέρη με την σχολαστική και ομαλή λειτουργία των νοσοκομείων και των κέντρων υγείας. Είναι η επιτακτική η προώθηση της κατασκευής κάθε είδους συγκοινωνιακού έργου (οδικού, σιδηροδρομικού, ακτοπλοϊκού) στην ελληνική ύπαιθρο. Τέλος, είναι επιτακτική η κινητροδότηση των ελληνικών επιχειρήσεων και οργανισμών να προωθήσουν θέσεις εργασίας σε μικρότερες ελληνικές πόλεις και κοινότητες.
Αντί επιλόγου
Τα αίτια τα αναλύσαμε, όπως μπορούσαμε και προτείναμε συγκεκριμένες λύσεις. Βρισκόμαστε στο 2022 και η πραγματικότητα μας έχει ήδη «χτυπήσει την πόρτα». Κάθε χρόνο το ισοζύγιο μεταξύ γεννήσεων και θανάτων μεταβάλλεται εις βάρος των πρώτων. Η Ελλάδα γερνάει και θα συνεχίσει να γερνάει. Την ίδια στιγμή πόλεις όπως η Καλαμάτα, τα Ιωάννινα, η Χαλκίδα αλλά και άλλες μικρότερες όπως η Ελευθερούπολη, η Αμαλιάδα και η Ελασσόνα βλέπουν τον πληθυσμό τους να μειώνεται σε απειλητικό βαθμό. Κρίνω ότι τα μέτρα που προτάθηκαν, άμα τη εφαρμογή τους θα βοηθούσαν σημαντικά να πετύχουμε τον διττό στόχο μας, την ανάσχεση του δημογραφικού και την καλυτέρευση της ζωής στην επαρχία. Ωστόσο, επειδή ο γράφων δεν είναι οικονομολόγος, ούτε στατιστικός αναλυτής, αλλά απλώς ένας σκεπτόμενος και προβληματισμένος πολίτης της Ελλάδας, έγκειται στη θέληση και τις δυνατότητες όλων των φορέων, που εμπλέκονται σε μια συζήτηση για το δημογραφικό αν θα τα αξιοποιήσουν ή αν απλώς θα παραμείνουν θεατές μιας Ελλάδας που χάνει εργατικό δυναμικό, χάνει ανθρώπους, χάνει ποιότητα ζωής, χάνει ελπίδες…
[1] https://www.kathimerini.gr/society/1057775/genname-ligotera-paidia-se-megalyteri-ilikia/
[2] https://www.editor.gr/project/dimografiko