Ιδιαίτερα γνωστή είναι η πλατωνική αλληγορία του σπηλαίου, στην οποία παρουσιάζεται η σύγχρονη του φιλοσόφου πολιτική πραγματικότητα και ο ρόλος της παιδείας στην «απελευθέρωση» των ανθρώπων.
Ο Πλάτωνας δια στόματος Σωκράτη περιγράφει μια υπόγεια σπηλιά που δεν φωτίζεται από τον ήλιο λόγω του απότομου, κατηφορικού εδάφους της εισόδου της. Σε αυτή βρίσκονται άνθρωποι από την παιδική τους ηλικία, περιορισμένοι από δεσμά, αναγκασμένοι να κοιτούν μονάχα το τραχύ τοίχωμα του σπηλαίου, οι οποίοι, βέβαια, δεν έχουν συνείδηση των εαυτών τους και των γύρω τους. Πίσω από τους δεσμώτες υπάρχει ένας δρόμος παράλληλα στον οποίο είναι χτισμένο ένα τοιχίο, το οποίο τοποθετείται μπροστά από ανθρώπους που μεταφέρουν σκεύη και ομοιώματα κάθε είδους και παράλληλα μιλούν. Πίσω τους καίει μια φωτιά χάρη στην οποία οι σκιές των αντικειμένων που μεταφέρονται προβάλλονται στο τοίχωμα του σπηλαίου μπροστά στους δεσμώτες.
Όπως είναι φυσικό λοιπόν οι άνθρωποι αυτοί, που τίποτα άλλο δεν γνωρίζουν ως αληθινό, εμπιστεύονται το δεδομένο που τους παρέχεται από την αίσθηση της όρασης και παραπλανώνται ώστε να θεωρούν τις σκιές αληθινές και τους ήχους που ακούν παράγωγά τους. Αν βέβαια απελευθερώνονταν θα αντιλαμβάνονταν πως η -διαστρεβλωμένη- εικόνα που είχαν για τα προβαλλόμενα αντικείμενα είναι ψευδής και θα πίστευαν πως οι άνθρωποι και τα ομοιώματα που μεταφέρουν είναι αληθινά, εμπιστευόμενοι την ίδια την αίσθηση της όρασης που εξυπηρετείται από το φως της φωτιάς.
Ο Πλάτωνας επεκτείνει τον συλλογισμό του και αναφέρει πως και η δεύτερη αυτή απόπειρα προσέγγισης του αληθινού είναι πλάνη. Οι δεσμώτες θα μπορέσουν να γνωρίσουν την αλήθεια μονάχα αν ανεβούν την ανηφόρα, βγουν από το σπήλαιο και αντικρίσουν τον Ήλιο, το ύψιστο Αγαθό που το φως του διαπερνά όλες τις πτυχές τις ανθρώπινης ύπαρξης. Αυτή για τον Πλάτωνα είναι η Αλήθεια, η Ιδέα, που υπερβαίνει τον χρόνο και τα υλικά όρια του αισθητού κόσμου.
Η κατάκτηση, λοιπόν, της πρώτης, αναλλοίωτης αυτής γνώσης επιτυγχάνεται για τους δεσμώτες με την ανάβαση της ανηφόρας του σπηλαίου -την υπέρβαση της αμάθειας, της εξάρτησης από τις αισθήσεις και της προσκόλλησης στα υλικά αγαθά- μέσω της παιδευτικής διαδικασίας.
Η πλατωνική αυτή παράσταση γνώσης και πλάνης, εξάρησης και απελευθέρωσης παρουσιάζει –ίσως όχι εκ πρώτης όψεως- αρκετά κοινά στοιχεία με τη σύγχρονη πραγματικότητα όπως αυτή έχει διαμορφωθεί. Αν αναλογιστούμε τον όγκο των πληροφοριών που δεχόμαστε καθημερινά από κάθε λογής φορέα και με κάθε είδους θεματική ίσως προβληματιστούμε -αν δεν έχουμε ήδη προβληματιστεί- για την ποιότητα, την εγκυρότητα και, τελικά, την ουσία της παρεχόμενης πληροφόρησης. Αν εξετάσουμε τις ανάγκες του σύγχρονου ανθρώπου θα εκπλαγούμε, ίσως, συνειδητοποιώντας πως η συντριπτική πλειοψηφία σχετίζεται με την ύλη και όχι το πνεύμα ή την ανθρώπινη ψυχή.
Πόσο διαφέρουμε, λοιπόν, απ’ τους δεσμώτες που γνωρίζουν μονάχα ό,τι τους προβάλλεται στον τοίχο του σπηλαίου και περιορίζονται απ’ τα δεσμά των αισθήσεων και των υλικών επιθυμιών τους; Οι δικές μας οθόνες -υπολογιστών, κινητών τηλεφώνων, τηλεοράσεων- αποτελούν τον σύγχρονο «τοίχο προβολής» ενός σπηλαίου που δεν αντιλαμβανόμαστε. Φωτίζονται ορισμένες όψεις της πραγματικότητας και αφελείς καθώς είμαστε επαναπαυόμαστε στη μερική γνώση της αλήθειας, την οποία -δίχως πολύ βασανισμό- αποδεχόμαστε και ως ολική γνώση. Οι δικές μας επιθυμίες, ίσως μόνο, ποσοτικά (καθώς πληθαίνουν ατέρμονα) διαφέρουν από αυτές των δεσμωτών. Όλο και περισσότερο προσανατολιζόμαστε στην ύλη και το κοινωνικό περιβάλλον μας μονάχα ενθαρρύνει (για κερδοσκοπικούς λόγους) την τάση μας αυτή.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα της ατελούς ενημέρωσής μας, η οικονομική προπαγάνδα που για χρόνια αποτελεί τη νούμερο ένα είδηση της επικαιρότητας. Αποσπασματικά, ψευδοεπιστημονικά στοιχεία, ελλιπή γραφήματα, ανειδίκευτοι δημοσιογράφοι -ειδικευμένοι σε κάθε τομέα του επιστητού(!)- παραπλανητικές έρευνες και βαρύγδουποι μα ασαφείς τίτλοι κατακλύζουν τις οθόνες και το μυαλό μας. Πόσο διαφορετική (και πλησιέστερη στην πραγματικότητα) θα ήταν η εικόνα μας για τον κόσμο αν έστω και μια φορά αμφισβητούσαμε τα παρουσιαζόμενα, μελετούσαμε, αναζητούσαμε γνώμες και αναλύσεις ειδικών, παιδευόμασταν σε ένα θέμα; Πόσο ισχυρό στα χέρια μας εργαλείο θα ήταν η γνώση κάθε μορφής και η επίγνωση της πλάνης μας;
Ακόμα, χαρακτηριστικό και ενδεικτικό της εποχής μας είναι το γενικευμένο πνεύμα υλικού ευδαιμονισμού, που υιοθετείται από όλους ανεξαρτήτως οικονομικής κατάστασης και συνθηκών διαβίωσης. Οι άνθρωποι όσα αγαθά και αν έχουμε κυνηγάμε διακαώς τα περισσότερα, τα διαφορετικά, τα «καλύτερα». Ποτέ δεν είμαστε ευχαριστημένοι, ποτέ δεν ηρεμούμε. Όταν αποκτάμε το ένα θέτουμε στο στόχαστρο το επόμενο. Και η απόκτηση κάθε λογής υλικών αγαθών γίνεται αυτοσκοπός. Γύρω της συσπειρώνεται, ίσως, η ουσία της ύπαρξής μας. Σε αυτή συνίσταται το «βαθύτερο νόημα» της ζωής μας, στο «έχειν». Κι αυτή η μανία μας να έχουμε τα πάντα, περισσότερα από όσα πραγματικά χρειαζόμαστε, μας καθορίζει. Κι αυτό αποτελεί, δυστυχώς, έναν κύκλο, ένα μοτίβο που δύσκολα μπορούμε να σπάσουμε. Είναι, όμως, εφικτό.
Η γνώση των πραγματικών αιτιών κάθε φαινομένου και συμπεριφοράς θα περιόριζε την επιρροή επίπλαστων αφορμών που υποβάλλονται έξωθεν και θα έθετε ένα νέο κριτήριο αξιολόγησης της ζωής -της ίδιας μας της ύπαρξης. Θα αποτρέπονταν, ίσως, πόλεμοι, υλικές και ηθικές καταστροφές, θα άλλαζε η εικόνα του σύγχρονου κόσμου. Αν εξετάζαμε με μεγαλύτερη προσοχή τα γεγονότα, αν ενδιαφερόμασταν αληθινά, αν αποδεσμευόμασταν απ’ την ακόρεστη ανάγκη πλουτισμού μας, τη δίψα μας για αναγνώριση, τη ροπή μας στην πολυτέλεια, αν αναθεωρούσαμε τα ιδανικά που μας υποβλήθηκαν, αν αξιώναμε όσα η γνώση, η παιδεία, η πνευματική καλλιέργεια υποδεικνύει ως αναγκαία, μια πόσο διαφορετική ανθρωπότητα θα αποτελούσαμε;
Δεσμά για τον Πλάτωνα ήταν η προσκόλληση στα υλικά αγαθά, η απουσία παιδείας, η δημαγωγία, οι αισθήσεις (και η ικανοποίηση των αναγκών που πηγάζουν από αυτές). Πόσο απελευθερωμένοι είμαστε από τα ίδια αυτά δεσμά; Πόσο λιγότερο δεσμώτες είμαστε; Η συνειδητοποίηση είναι κλειδί για την αλλαγή και κάθε αλλαγή είναι στα χέρια μας.