Αν έπρεπε να διαλέξουμε μια χώρα η οποία έχει απασχολήσει τον τελευταίο χρόνο τη διεθνή κοινότητα όσο καμία άλλη, αυτή θα ήταν αδιαμφισβήτητα η Ρωσία, ή μάλλον η Ρωσική Ομοσπονδία, προκειμένου να χρησιμοποιήσουμε τον πιο δόκιμο όρο.
Εισβολές , πόλεμοι, κυβερνοεπιθέσεις αποτελούν μερικές μόνο από τις λέξεις που συνοδεύουν την λέξη “Ρωσία” στα κεντρικά δελτία ειδήσεων των τελευταίων ετών. Κάποιοι την χαρακτηρίζουν ως κράτος- τρομοκράτη ενω άλλοι τη θεωρούν μια ηγέτιδα δύναμη στο αντιδυτικό στρατόπεδο η οποία λειτουργεί ως θεματοφύλακας των παραδοσιακών αξιών. Το βέβαιο είναι πως για να κατανοήσει κανείς τις ιδιομορφίες της συγκεκριμένης χώρας πρέπει πρώτα να ρίξει μια ενδελεχή ματιά στο παρελθόν της. Κινούμενος σε αυτό το πλαίσιο ο Mark Galeotti συνέγραψε το βιβλίο “ΜΙΚΡΉ ΙΣΤΟΡΊΑ ΤΗΣ ΡΩΣΊΑΣ /ΑΠΌ ΤΟΝ ΠΑΓΑΝΙΣΜΌ ΣΤΟΝ ΠΟΎΤΙΝ”.
Στο συγκεκριμένο βιβλίο ο αναγνώστης καταλαβαίνει ακόμη και με μια πρώτη ανάγνωση πως το όλο θέμα είναι δομημένο πάνω σε ένα βασικό ισχυρισμό, τον οποίο ο Galeotti επαναλαμβάνει συχνά πυκνά στο έργο του. Ο ισχυρισμός πραγματεύεται τον χαρακτήρα παλίμψηστου τον οποίο διαθέτει η Ρωσική ιστορία από τη γένεσή της και τον Ρούρικ μέχρι το σήμερα και τον Πούτιν. Με τον όρο παλίμψηστο αναφερόμαστε στη διαδικασία επαναγραφής πάνω σε μια περγαμηνή ή σε οποιοδήποτε άλλο υλικό, ύστερα από λάξευμα ή σβήσιμο του περιεχομένου που προϋπήρχε. Στη συγκεκριμένη περίπτωση όμως, ο όρος αυτός αναφέρεται με μεταφορικό τρόπο στη ρωσική ιστορία η οποία σβήνεται και ξαναγράφεται κατά τις προσταγές της εκάστοτε ηγεσίας. Το υλικό γραφής και επαναγραφής ωστόσο δεν είναι κάποιο από αυτά τα ιδιαίτερα ξύλα από φλοιό δέντρου στο Νόβγκοροντ, αλλά ο απολυταρχισμός του καθεστώτος. Έτσι, θα μπορούσαμε να πούμε πως πρόκειται για 8 γραφές και επαναγραφές της Ρωσικής ιστορίας όσα δηλαδή και τα κεφάλαια του βιβλίου.
Στην πρώτη φάση της γραφής πάνω στον απολυταρχισμό διαφαίνονται οι ρίζες των Ρως. Όλα ξεκινούν από έναν Δανό εξόριστο, εν ονόματι Ρούρικ ο οποίος και ίδρυσε μια εκ των σημαντικότερων πόλεων της μετέπειτα Ρωσίας, το Νόβγκοροντ. Τότε είναι και η εποχή που όλοι οι υποτελείς του βασιλείου του Ρούρικ παίρνουν την ονομασία “Ρως” από τους Σλάβους. Ακολουθεί η περίοδος βασιλείας του Όλεκ. Φυσικά τομή σε αυτή την περίοδο με βάση τα σημερινά δεδομένα αποτελεί η κατάκτηση του Κιέβου το έτος 882. Από το σημείο αυτό και εξής παρατηρείται μια στροφή προς τη Δύση, που κυρίως εκφράζεται με την επιθυμία αποκόλλησης της Ρωσίας από το πολιτισμικό άρμα των Βίκινγκς. Βασικός υποστηρικτής αυτής της μεταστροφής υπήρξε ο Βλαδίμηρος… πολλοί παραλληλισμοί με το παρόν… Ο ηγέτης των Ρως ασπάζεται τον Χριστιανισμό, όπως και όλοι οι κάτοικοι του Κιέβου ανοίγοντας έτσι το δρόμο για τη συγχώνευση πολιτικής και θρησκευτικής εξουσίας. Προκειμένου όμως, να ολοκληρώσουμε τον παραλληλισμό με το παρόν, οφείλουμε να πούμε πως όταν ο Βλαδίμηρος βαφτίστηκε χριστιανός στον Δνείπερο τότε και του παραχωρήθηκε η Χερσώνα, μια πόλη που πρωταγωνιστεί στο θέατρο των επιχειρήσεων του εν εξελίξει Ρωσο-ουκρανικού πολέμου.
Τώρα λοιπόν αυτό που έχει να κάνει η νέα ηγεσία των Ρως είναι απλώς να “ξύσει πάνω στον απολυταρχισμό” και εν συνεχεία να δημιουργήσει ένα νέο κεφάλαιο. Η νέα ηγεσία όμως τυγχάνει να μην ανήκει στο έθνος των Ρως αυτή τη φορά καθώς πρόκειται για κατακτητές προερχόμενους από τις στέπες της Ασίας. Έτος της Εγίρας για αυτό το λαό αποτελεί το 1236 όπου και κατέκτησαν κάθε βασίλειο των Ρως, ύστερα από τη μάχη στον ποταμό Κάλκα. Από το μένος τους δεν γλίτωσε ούτε το Κίεβο, όπου πραγματοποιήθηκε σφαγή 48.000 ανθρώπων. Οι Μογγόλοι κυβέρνησαν τα Ρωσικά εδάφη ως Χρυσή Ορδή, ενώ όταν έφτασε ο καιρός να αποσυρθούν μεταβίβασαν την ευθύνη για την “τήρηση της τάξης” στους Μοσχοβίτες. Υπό το πρίσμα του πληρεξούσιου της Χρυσής Ορδής το βασίλειο της Μοσχοβίας επεκτάθηκε σχεδόν αβρόχοις ποσί, φτάνοντας σε σημείο να αποτελέσει την πνευματική πρωτεύουσα των απανταχού Ρώσων.
Αφού προσθέσαμε ακόμη μια μεγάλη δόση απολυταρχίας, ξενόφερτης αυτή τη φορά, ήρθε η ώρα για να ξανασβήσουμε τα γεγραμμένα προκειμένου να κάνουμε χώρο για μια από τις πιο αιματηρές σελίδες της Ρωσικής ιστορίας. Θα μπορούσαμε όμως να πούμε πως η αφήγηση του Galeotti ,αν και αρκετά κατατοπιστική, είναι σε μεγάλο βαθμό ήπια σε σχέση με τα πεπραγμένα του πρώτου Ρώσου τσάρου. Το 1547 λοιπόν, στέφεται τσάρος ο Ιβάν Δ’ ο επονομαζόμενος ως Τρομερός. Ο
Galeotti επικεντρώνεται αρχικώς στις ευνοϊκές μεταρρυθμίσεις του Ιβάν, όπως στην καθιέρωση υπουργείου εσωτερικών, στην τοποθέτηση των θεμελίων της ρωσικής γραφειοκρατίας, στη θέσπιση των μισθών και στη θεσμοθέτηση του πρώτου ρωσικού νομικού συστήματος. Το 1556 συντελείται μια τομή στην ιστορία της Ρωσίας μέσω της κατάκτησης του Χανάτου του Άστραχαν, η οποία αποτέλεσε την αφετηρία μετασχηματισμού της Ρωσίας από ομοιογενές έθνος με ενιαία θρησκευτική και εθνική υπόσταση σε μια ανομοιογενή πολιτισμική μάζα με την προσθήκη κυρίως τουρκογενών μουσουλμάνων. Στα επόμενα χρόνια η Ρωσία συνέχιζε να επεκτείνεται προς τα ανατολικά κατά 35.000 τ. Χλμ. ετησίως (μια Ολλανδία το χρόνο!). Μετά την επιστροφή από την αυτοεξορία του, ο Ιβάν αλλάζει ρώτα. Σφαγές, λεηλασίες και οικονομική καταρράκωση αποτελούν μια πραγματικότητα για την Ρωσία εκείνων των καιρών. Το 1581 δε διστάζει να δολοφονήσει τον ίδιο του τον γιο και 3 χρόνια αργότερα πεθαίνει και ο ίδιος στη μέση μιας παρτίδας σκάκι, τερματίζοντας έτσι τη δυναστεία των Ρουρίκιδων.
Πλέον, μπαίνουμε σε μια νέα φάση απολυταρχίας όμως, πιο δυτικόστροφης αυτή τη φορά. Φυσικά όμως γνώμονας και σε αυτή την περίοδο αποτελεί η “διαγραφή” του παρελθόντος ή μάλλον όσων σημείων δεν αρέσουν από το παρελθόν και η χάραξη του μέλλοντος προς μια εντελώς διαφορετική κατεύθυνση. Μετά από μια φάση διχασμού για τη ρωσική κοινωνία μέσω του “Μεγάλου Σχίσματος, Raskol” αναδεικνύεται , μετά από ορισμένες περιπέτειες, ο Πέτρος σε απόλυτο τσάρο το έτος 1696. Εκεί που ο Πέτρος έδινε την περισσότερη βάση ήταν ο στρατός, στον οποίο υπολογίζεται ότι διοχετευόταν το 95% του κρατικού προϋπολογισμού μέχρι το 1705! Βέβαια, δεν αρκεί η στρατιωτική ισχύς για τη δικαιολόγηση του όρου “δυτικόστροφη απολυταρχία”. Καθιστά λοιπόν, την εκκλησία μέρος της κυβέρνησης, υιοθετεί το δυτικό αντί του Βυζαντινού ημερολογίου και δημιουργεί μια πόλη τόσο ευρωπαϊκή που θα ζήλευε ακόμα και ο Λουδοβίκος ΙΔ’ εκείνη την εποχή, την Αγία Πετρούπολη. Επίσης, καταφέρνει να αποτινάξει τον Σουηδικό ζυγό στην Πολτάβα το 1709, σε μια μάχη που ακόμα μνημονεύεται από την αφρόκρεμα του Κρεμλίνου για διάφορους λόγους…
Επειδή όμως μιλήσαμε για δυτικόστροφη απολυταρχία δε θα ήταν δυνατόν να μην αναφερθούμε σε μια σημαίνουσα φυσιογνωμία που σημάδεψε με τον τρόπο της την ιστορική συνέχεια του ρωσικού έθνους. Λόγος φυσικά γίνεται για την Μεγάλη Αικατερίνη ή μάλλον την Γερμανίδα Σοφία, όπως είναι το πραγματικό της όνομα, η οποία κατέλαβε την εξουσία μετά από ενορχηστρωμένο από την ίδια πραξικόπημα κατά του συζύγου της. Η Αικατερίνη δεν έκλεισε τα μάτια στα τεράστια προβλήματα της ρωσικής κοινωνίας. Για αυτό το λόγο θεσμοθέτησε μια σειρά μεταρρυθμίσεων, όσον αφορά κυρίως πολιτικές και θρησκευτικές ελευθερίες , αλλά κυρίως την παιδεία. Παρόλα αυτά όμως, και παρά τους νικηφόρους πολέμους κατά των Οθωμανών, “όσο περισσότερο προσπαθούσε να κάνει τη Ρωσία ευρωπαϊκό έθνος , τόσο περισσότερο αναδύονταν οι αντιφάσεις της ρωσικής κοινωνίας” όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Galeotti.
Τηρώντας λοιπόν το μοτίβο της Ρωσικής ιστορίας, εισερχόμαστε σε μια νέα περίοδο, την τελευταία των Ρομανόφ, και όπως πάντα το παρελθόν αποτελεί αντίπαλο. Ανασχεδιάζεται λοιπόν το ρωσικό παρελθόν υπό τον φόβο της μετάδοσης των ιδεών της Γαλλικής επανάστασης και πλέον η συνταγή είναι γνωστή. Ο πόλεμος εξωτερικεύει μια εσωτερική κρίση. Οι Ρομανόφ το γνωρίζουν πολύ καλά αυτό και έτσι επιδίδονται σε βαρυσήμαντους πολέμους στην Πολωνία, κατά του Ναπολέοντα, στο Ναβαρίνο, στην Κριμαία και στη Μαντζουρία το 1905, με τον τελευταίο και την καταστροφική έκβασή του για τη Ρωσία, από κοινού με τη διάδοση των σοσιαλιστικών ιδεών να προετοιμάζουν το έδαφος για κάτι πραγματικά μεγάλο.
Αυτό το μεγάλο όμως, όπως είθισται στην ιστορία, θα ξεκινήσει από κάτι μικρό. Τον Ιανουάριο του 1905 λοιπόν, υπήρξε μια φιλήσυχη πορεία προς τα Χειμερινά Ανάκτορα η οποία όμως πνίγηκε στο αίμα εντελώς αναίτια. Οι στρατιώτες οι οποίοι τράβηξαν τη σκανδάλη, άθελά τους είχαν γυρίσει ένα σημαντικό γρανάζι της ιστορίας. Μεγάλος Πόλεμος, επανάσταση, πολιτική αστάθεια και απεργίες έμελλαν να καθορίσουν τα υπόλοιπα 12 χρόνια. Ώσπου, στις 25 Οκτωβρίου 1917 ο Β.Ι. Λένιν μαζί με τους Μπολσεβίκους κατέλαβαν τα χειμερινά ανάκτορα του τσάρου Νικόλαου Β’. Επειδή όμως οι συνθήκες ήταν ιδιαίτερα δυσμενείς και δεν ήταν δυνατόν να εφαρμοστεί καμία νέα πολιτική, πόσο μάλλον μια τόσο ριζοσπαστική, η χώρα γνώρισε ένα από τους σκληρότερους εμφυλίους πολέμους της σύγχρονης ιστορίας με τους Μπολσεβίκους να βγαίνουν νικητές από
αυτόν και το κράτος να μετονομάζεται σε Ένωση Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών το 1922. Ο πολιτισμός, το κοινωνικό κράτος, οι τέχνες και τα γράμματα γνωρίζουν μια ραγδαία ανάπτυξη, ώσπου το 1924 πεθαίνει ο Λένιν και τον διαδέχεται στην εξουσία ο Ιωσήφ Στάλιν, με τα σημάδια που είχε δείξει ο ίδιος να μην είναι και τόσο ευοίωνα… Ο Galeotti παρουσιάζει τον Στάλιν σαν ένα πραγματικό δικτάτορα, καταδικάζοντας την πολιτική της κολλεκτιβοποίησης που εφάρμοσε κυρίως στην Ουκρανία και τα αποτελέσματά της (Χολόντομορ) , τα γκούλαγκ και τις διώξεις. Ο Στάλιν δεν δίστασε να προσαρμόσει την ιστορία στα μέτρα του, ειδικά μετά το πέρας του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και την ανάδειξη της ΕΣΣΔ σε παγκόσμια υπερδύναμη. Μετά το θάνατό του το 1953 ο συγγραφέας μας αναφέρει πως οι δύο επόμενοι Σοβιετικοί ηγέτες ακολούθησαν μια εντελώς διαφορετική πολιτική, πιο “φιλελεύθερη” όπως αφήνει να εννοηθεί. Το 1985 όμως, και εν μέσω μιας βαθιάς κρίσης, αναλαμβάνει χρέη γενικού γραμματέα της ΕΣΣΔ ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ. Ο Γκορμπατσόφ θέλησε αμέσως να προβεί σε μεταρρυθμίσεις για τη σωτηρία του κράτους όπως υποστήριζε. “Περεστρόικα” και “Γκλάσνοστ” ήταν οι δύο λέξεις που θα τον χαρακτήριζαν μέχρι τον πρόσφατο θάνατό του, ενώ παράλληλα τοποθέτησε τον Γιέλτσιν ως πρόεδρο της χώρας το 1989. Στις 31 Δεκεμβρίου 1991 ο Γκορμπατσόφ προέβη στο απονενοημένο, υπογράφοντα την πράξη διάλυσης της ΕΣΣΔ. Στο σημείο αυτό ο Galeotti προσπαθεί εμμέσως να πείσει τον αναγνώστη πως ο Γκορμπατσόφ πράγματι ήταν Μαρξιστής και έτσι να υπερτονίσει τη σημειολογία της διάλυσης της ΕΣΣΔ από έναν Μαρξιστή , ενώ στην πραγματικότητα το πρόβλημα είναι πολύ πιο σύνθετο. Ενδεικτικά μόνο θα πω πως τα προβλήματα που αντιμετώπιζε η ΕΣΣΔ είχαν να κάνουν περισσότερο με τη γραφειοκρατική της οργάνωση, ενώ οι καινοτομίες του Γκορμπατσόφ ήταν αντιφατικές προς το ίδιο το δομικό σύστημα του κράτους. Ήταν επομένως βέβαιο πως θα πυροδοτούσαν μια λαϊκή αντίδρασή είτε αυτό συνεπαγόταν επιστροφή στα ιδανικά της Οκτωβριανής Επανάστασης είτε στροφή στον καπιταλισμό.
Στη μετά-Σοβιετική πλέον Ρωσία, η πολιτική αστάθεια ταλανίζει τη χώρα, ενώ είναι πλέον κατανοητό πως ο Γιέλτσιν αδυνατεί να σηκώσει το βάρος ενός ολόκληρου κράτους στις πλάτες του. Το βάρος λοιπόν αυτό μεταπίπτει σε έναν πρώην πράκτορα της KGB, τον Βλαδίμηρο Πούτιν ο οποίος εγγυάται και εξασφαλίζει ως ένα βαθμό σταθερή και βελτιωμένη ποιότητα ζωής στους Ρώσους κατοίκους. Το 2007 όμως στο Μόναχο σημειώνεται το turning point, που λένε και στην άλλη μεριά του Ατλαντικού, με τον Πούτιν να δείχνει τις πραγματικές του φιλοδοξίες έναντι της Δύσης. Από εκεί και πέρα αρχίζει μια συγκρουσιακή πολιτική απέναντι στη Δύση, με το αποκορύφωμα της να έρχεται την 22α Φεβρουαρίου 2022 και την εισβολή στην Ουκρανία ή αλλιώς την ειδική στρατιωτική επιχείρηση όπως αρέσκεται ο Ρώσος πρόεδρος να την αποκαλεί, για την οποία ο Galeotti αφιερώνει ξεχωριστό κεφάλαιο με την ονομασία “CODA”.
Προκειμένου να κλείσω θέλω να χρησιμοποιήσω μια φράση του ίδιο του συγγραφέα: “Η ρωσική ιστορία παρά τη βαρβαρότητα της, έχει ηρωισμούς, θριάμβους και γενναιοδωρίες που αστράφτουν στο σκοτάδι”. Ενώ για την τρέχουσα κατάσταση θέλω να παραθέσω μια ρήση του Κ. Μαρξ: “Η τραγωδία της ιστορίας όταν επαναλαμβάνεται, επαναλαμβάνεται σαν φάρσα”
Του Στέλιου Λαγουτάρη